< terug naar de lijst met oorkonden

Hertog Jan II van Brabant deelt zijn macht met de edelen en steden van Brabant; de eerste stap naar democratie in de Nederlanden (27 september 1312)

Samenvatting
Hertog Jan II van Brabant bevestigt aan de edelen en steden van Brabant dat hij akkoord gaat met:
1) Geen andere belastingen te vragen dan in de bekende gevallen: bij het ridderschap van zijn zoon, bij het huwelijk van zijn dochter en bij een eventuele gevangenneming van hemzelf. De belastingen zullen redelijk zijn.
2) Een eerlijke rechtspraak te geven aan rijk en arm.
3) De vrijheden van de steden te erkennen.
4) Een Raad op te richten die zal bestaan uit:
• vier ridders of edellieden;
• tien afgevaardigden van de belangrijkste steden (drie van Leuven, drie van Brussel, een van Antwerpen, een van 's Hertogenbosch, een van Tienen en een van Zoutleeuw).
5) Die Raad zal elke drie weken vergaderen in de abdij van Kortenberg om te controleren of alle hierboven genoemde afspraken worden nageleefd.
6) In de toekomst worden verbeteringen aangebracht aan het beheer van het land via deze Raad.
7) Bij overlijden van de leden van de Raad van Kortenberg worden nieuwe leden aangewezen.
8) De leden van de Raad leggen de eed af op het Heilig Evangelie (de bijbel) dat ze het algemeen welzijn zullen nastreven.
9) Het volk heeft het recht zich tegen de hertog te verzetten als hij of zijn nakomelingen weigeren het Charter van Kortenberg na te leven.

Achtergrondinformatie
Hertog Jan II van Brabant (1275-1312) maakte tijdens zijn leven veel schulden, niet alleen om een luxe leven te kunnen leiden, maar ook om de machtige positie van zijn hertogdom Brabant in stand te houden.
Toen hij in 1312 ongeneeslijk ziek was, besloot hij orde op zaken te stellen om te voorkomen dat zijn 12-jarige erfgenaam Jan III door ruziënde onderdanen in de problemen zou raken. In ruil voor hun steun deelde hij zijn macht met de edelen en steden van Brabant. De oorkonde waarin Jan II dit vast liet leggen, staat bekend onder de naam Charter van Kortenberg (charter is een ander woord voor oorkonde). Hij werd gemaakt in de abdij van Kortenberg in de buurt van Brussel.
Een paar weken na het opstellen van de oorkonde overleed Jan II.

Het Charter van Kortenberg wordt wel eens het begin van de democratie op het Europese vasteland genoemd. De macht over het hertogdom Brabant was niet langer in handen van één persoon, maar werd gedeeld door de hertog, zijn edelen én de stadsbesturen. Vooral dat laatste was heel bijzonder in die tijd, ook al paste het goed in de veranderende samenleving. De steden in Brabant speelden met hun handel en industrieën een steeds grotere rol in de groeiende welvaart.

bron: Van Oostrom en Hogenelst, Handgeschreven wereld, p. 226Achteraf gezien bleek die machtsdeling een slimme zet van Jan II. De steden en edelen die nu naast de hertog mee mochten bepalen hoe de toekomst van het hertogdom eruit moest gaan zien, waren het vaak met elkaar oneens. Zolang Jan III minderjarig was, maakten (eerst) de edelen en (later) de Brabantse steden de dienst in het hertogdom uit. Maar toen Jan III in 1320 officieel meerderjarig werd en de regering op zich nam, wist hij al snel weer alle macht naar zich toe te trekken.
Hertog Jan III moest niet alleen opboksen tegen de steden en edelen van Brabant, maar ook tegen de landsheren van de omringende landen. Over zijn glorieuze overwinning op die laatsten is een gedicht gemaakt waarin Jan als everzwijn wordt voorgesteld. Met de hulp van één jachthond (de hertog van Bar) houdt hij zich zeventien andere jachthonden (lees: buurlanden) van het lijf. Dit plaatje is een versierde letter uit een inventaris van Brabantse oorkonden uit 1348.

Tips voor een script
Deze oorkonde werd gemaakt door een doodzieke Jan II, die bang was dat zijn hertogdom na zijn dood door ruzies en machtspelletjes uit elkaar zou vallen. Zie jij een film voor je waarin de Brabantse edelen en burgers uit de steden om de beurt de zieke hertog komen vertellen waarom hij juist hén meer macht moet geven? Zouden wederzijdse spionnen elkaar de voet dwarszetten, desnoods met gemene trucs? En welke rol speelt de pas 12-jarige opvolger van de hertog in dit verhaal? Laat hij nu al zien dat hij later een van de slimste hertogen van Brabant wordt?

Foto
De eerste foto is van het exemplaar van het Charter van Kortenberg van de stad Leuven.
Aan de gaatjes onderaan kun je zien dat een aantal van de zegels die aan deze oorkonde hingen in de loop van de tijd verloren geraakt zijn.

De tweede foto is een zwart-wit kopie uit de jaren zestig van het exemplaar van de stad Antwerpen. De zegels onder aan de oorkonde zijn niet mee gefotografeerd.
Aan (onder andere) de afwijkende versierde beginletters (initialen genoemd) kun je zien dat het echt om twee handgeschreven exemplaren van dezelfde tekst gaat; kopieermachines bestonden toen nog niet!

Over de oorkonde
Omdat het charter van Kortenberg zo'n belangrijk document was, waar veel partijen bij betrokken waren, zijn er meerdere exemplaren van gemaakt. Elk van de betrokkenen (hertog, edelen en de vier steden) kreeg er een in zijn bezit. Verschillende van die originelen zijn bewaard gebleven, zoals de exemplaren van Leuven en Antwerpen hiernaast.
Dit is een enorm grote oorkonde, van wel anderhalve bij anderhalve meter!
Er waren maar liefst zestig zegels aan bevestigd.

Het Charter van Kortenberg is geschreven in het Middelnederlands.

De oorkonde is uitgegeven in het 'Oorkondenboek van Noord-Brabant', nr. 883. Klik hier voor een digitale uitgave van de tekst.

Links
Wikipedia en veel andere websites geven informatie over het Charter van Kortenberg, maar ze geven allemaal bijna letterlijk dezelfde informatie.

< terug naar de lijst met oorkonden