Universis presens scriptum inspecturis Arnoldis de Lovanio, dominus terre de Breda, et Elizabeth eius uxor, eiusdem terre domina, salutem et cognoscere veritatem.

Noverint universi tam presentes quam futuri quod nos de nostre voluntatis arbitrio propter totius terre nostre commodum legem et koram, que in presenti pagina continetur, concessimus hominibus in Steenberghen commorantibus perpetue possidendam. Hec kora incipiet ad Spelreborch, de Spelreborch se extendet usque ad Maremonde, sicuti est nostra divisio a domicella Machliniensi, a Maremonde usque ad Westlake, a Westlake usque in Dancolfsberch, et a Dancolfsberch se reflectet Spelreborch. Et omnis salsa terra iacens circumquaque, que ad nos pertinet, auferet caput suum apud Steenberghen et sic terminabitur.

(1) Van daghene. Quicumque super aliqua re vel ad aliquid querelam movere voluerit, debet querelam et rem suam ostendere ballivo vel illi qui in loco eius est. Et tunc iustitiarius citare debet per se vel per nuntium suum vel per preconem illum vel illos, quos dictum negotium tangit, proxima dominica in virscharnia in villa predicta prae iudicium scabinorum ad diem competentem placiti in eadem sequenti ebdomada; excepta lite que elapsa nocte iudicanda est merito, nisi de voluntate domini vel alicuius loco sui positi de scabinorum consilio suspendatur. Citatis pro iusticia habenda vel facienda comparentibus primo debet virscharnia inbanniri. Sciendum quod preco non potest aliquem evocare vel aliquos ad standum iuri in virscharnia coram ballivo vel aliquo loco sui, nisi ad minus duo scabini cognoscant citationem, et homo citatus debet petere prolocutorem vel pro se loqui si velit. Si autem citatus ad diem prefixum non venerit, actor comparens procedat ad optinendum sua debita iudicio scabinorum. Actor vel citatus tempore citationis sue non comparens bannum de duobus solidis domino emendabit. Si ambo comparuerint volentes invicem placitare, iudex faciet illis iustitiam pro sex denariis, si placitum sit infra XX solidos. Et si sit de maiori, tunc fiat ut continetur in kora. Si extraneus fuerit conquerens debet certitudinem facere quod causam suam prosequentur secundum consuetudinem et legem ville. A predictis bannis possunt omnes liberari citati, si agnitionem a scabinis habuerint, quod extra patriam fuerunt tempore citationis sue. Omnis autem citatus ad submonitionem suam si non venerit, debet inbanniri per consuetudinem et legem ville, nisi aliquis manens in dicta villa excusaverit eum iuramento suo legitime. Conquerens vero si infra tres citationes non prosequatur causam suam, cum fraudulenter videatur vexare adversarium suum, amplius non iustificabitur ei de dicta causa, et emendabit adversario suo tres solidos et custum suum, et domino tres solidos.

(2) Van schulde, II. Si quis petat debitum, de quo dicet se cognitionem scabinorum habere, iudex debet ad hoc inducere scabinos ut cognitionem suam deponant, et si debitum illud a scabinis cognoscatur, ballivus debet creditori satisfacere de dicto debito infra triduum de bonis ipsius rei per denarios sive per vadia. Si autem reus hereditatem habuerit, ballivus per scabinos de dicta hereditate satisfaciet creditori. Et iudex vel preco pronunciabit in virscharnia ut reus hereditatem redimat infra proximos tres dies placiti; alioquin dictam hereditatem creditor iure hereditario possidebit. Si autem creditor vadium receperit, proxima die dominica debet preco intimare debitori in virscharnia coram duobus scabinis ad minus quod vadium redimat infra quindenam, vel creditori satisfaciat competenter infra predictum terminum, alioquin ipsi super hoc amplius non respondebit.

(3) Van pandene, III . De omni re que pandatur postquam conquerenti satisfactum fuerit, de residuo recipiet dominus duos solidos et preco duos denarios. Et sciendum quod nullum vadium debet abduci a loco recepto, nisi prius per legem fuerit appreciatum illi qui pandari fecit. Et quisquis hoc facere presumpserit emendabit illi a quo receperit X solidos et domino XX solidos et ipsum vadium ad locum debitum reportabit. Census domini debet pandari post diem solvendi statutum, sed antequam pandentur, debet preco intimare illi vel illis antecedenti dominica, qui solvere tenentur, in virscharnia sua, quod salvatur redditus domino ad diem solvendi statutum et ad pandandum debent esse duo scabini ad minus cum iusticiario vel aliquo loco sui. Et quicumque pandatus fuerit, emendabit domino duplicibus vadiis.

(4) Van arfcoepe, IIII. Quicunque terram suam vel hereditatem suam vendere voluerit, debet denuntiare per preconem suum in virscharnia terram suam vel hereditatem suam esse venalem, et hoc faciet tribus diebus dominicis. Omnes qui illi sunt in tercio gradu ex parte patris vel matris, cuius est terra vel hereditas, possunt emere infra terciam pronunciationem, sin autem potest vendere cuilibet emere volenti et debet legitimum donum facere coram nobis vel coram iusticiario nostro et tribus scabinis ad minus. Tunc quilibet scabinorum habebit duos denarios de cognitione et preco duos denarios de pronunciatione sua. Concessimus autem dictis hominibus habere vias et aqueductus competentes super terram suam secundum quod melius videbitur et utilius scabinis et eiusdem ville hominibus expedire.

(5) Van scuttinge, V. Quicunque alicuius bestias, pecudes et animalia invenerit super terram suam, ita quod ei fecerint dampnum, potest ea retinere penes se, id est scutten, et tunc ille cuius sunt animalia, inspecto dampno debet dare vadium vel fideiussorem quod iurabit infra octo dies quantum dampnum ei fecerit, si requisitus fuerit a conquerente, et per hoc debet animal scuttatum abducere. Si non requisitus fuerit a conquerente infra predictum terminum, quitus erit a iuramento suo et vadium suum rehabebit sine dampno suo. Si quis vadium vel fideiussorem de suo scut accipere noluerit, ut supradictum est, et inde testimonio duorum virorum fidedignorum convictus fuerit, emendabit homini, cuius est schult, tres solidos et domino tres solidos. Tunc preco debet esse fideiussor pro illo schut, si requisitus fuerit. Quicunque autem violenter et fraudulenter suum schut abduxit, non restituto prius dampno, sicut dictum est, et de hoc convictus fuerit per veritatem a scabinis acceptam, emendabit illi, cui sublatum est, XX solidos et domino XX solidos, tamen cui sublatum est dampnum restituet. Si ille qui alicui suum schut abduxerit ante satisfactionem, si infra duodecim annos fuerit, nichil solvet.

(6) Van dorps oerbaren, VI. Quandocunque aliqua utilitas communis vel negotium fiet quod communitatem tangit, de communi consilio domini et scabinorum et proborum virorum eiusdem ville debet fieri. Scabini possunt etiam, advocatis senioribus ville et fidedignis, facere bannum in mercibus venalibus et cibariis, secundum quod viderint expedire ville, et ad hoc debemus nos, vel aliquis loco nostri positus, prebere assensum, quocienscumque fuerimus requisiti.

(7) Van dorps vryheden, VII. Nos homines supradictos de predicto loco debemus servare quitos et liberos ab omni talia, exactione et vexatione aliqua, nisi dictis vel factis forefecerint, et nisi in communi expeditione totius terre nostre evidenti et necessaria, tamquam homines de Berghen supra Zomam nobis serviant secundum bonorum suorum et hominum quantitatem. Omnes etiam homines manentes et mansuri infra terminos prenotatos, nec a nobis nec ab aliquo in loco nostri posito ad alium locum sive in Breda sive alibi possunt citari pro aliqua emenda vel forefacto maiori vel minori, vel eciam aliqua spectante ad nos ratione nostre iurisdictionis, nisi solummodo in villa nostra in Steenbergen et hoc coram nobis vel aliquo alio, quem ibidem in loco nostro constituemus, nisi aliquas conditiones infra libertates nostras promiserint coram scabinis,volumus easdem ad locum ubi promiserint, adimpleri. Ubicunque infra dictas libertates nostras dicti homines promissiones conditionis impleverint, fiat eis eadem iustitia econversio.

(8) Van vechtlike, VIII. Quicunque dixerit alteri quod mentiatur, emendabit ei tres solidos et domino tres solidos. Quicunque alium maledixerit, id est gotsatte, emendabit ei tres solidos et domino tres solidos. Qui alium pugno percusserit vel per capillos traxerit sine sanguinis effusione, emendabit ei quinque solidos et domino tantum. Si percussus vel per capillos tractus ad terram ceciderit, percussor emendabit sive actor illi X solidos et domino X solidos. Quicunque in lite ghebluetrest fuerit, ostendet suum bluetresinge ipso die quo acciderit duobus scabinis ad minus, et si de nocte contigerit ostendet ipsa nocte duobus scabinis vel ad minus tribus vicinis fidedignis, tunc potest lucrari tres bluetresinghe et non plures iuramento trium virorum fidedignorum super illum, qui in ipsa lite fuisse probatur. Ille vero convictus emendabit leso de quolibet bluetresinghe quinque solidos et domino de tota lite X solidos. Si vero lesus eidem plures bluetresinghe imputare voluerit, ipse convictus de tribus, iuramento trium virorum fidedignorum se poterit a pluribus excusare. Si autem ille ad hoc adiutores habere non potent, qui secum iurent, tunc ipse primo iurabit quod parentes nec amicos habet infra scabinatum, qui sibi assisstere valeant in hiis rebus et tunc postmodum tot faciet iuramenta quot viri pro se fecissent. Quicunque alicui incam carneam fecerit ipsum percutiendo vel plures, emendabit leso de qualibet inca X solidos, et quotquot fuerint domino tantum XX solidos. Qui vero fecerit alicui incam ex qua ossa colliguntur vel exeunt seu plures de qualibet inca tali emendabit leso XX solidos et domino tantum XL solidos. Si vero vulnus sit pertingens, id est dorghenghe, sive in corpore sive in capite, emendabit quinque libras et domino tantum. Quicunque in lite vulnus acceperit, potest lucrari emendam sui vulneris super illum qui in eadem lite fuisse probatur quasi actor iuramento sex virorum fide dignorum, si ita vulnus suum ostenderit sicut de bluetresinghe superius est notatum. Qui alium in aquam proiecerit ita quod ipse stare permanserit super terram, emendabit illi XX solidos et domino tantum, et si eidem proiecto gravius periculum de ipso facto acciderit, actor emendabit ei iuxta koram prescriptam.

(9) Van rove, IX. Quicunque rapinam fecerit de XX solidos vel infra et inde convictus fuerit per iustitiam, emendabit illi cui rapina facta est quadrupliciter et domino tantum. Qui vero rapinam supra XX solidos fecerit et deprehensus recenti facto, vita ipsius et bona erunt in gratia domini, exceptis bonis uxoris sue legitime. Si autem profugus fuerit, debet banniri extra terram, et illi cui rapina facta est, fiet emenda quadruplex de bonis profugi et residuum erit in gratia domini. Si ille, cui facta fuerit rapina, clamando auxilium petierit, omnes qui ad auxilium eius non venerint emendabunt domino quinque solidos, vel iuramento se excusabunt, illud non audisse. Hoc intelligendum est de quolibet auditore.

(10) Van huussoecken, X. Qui alicuius domum vi invaserit de die ianuis clausis, emendabit ei quinque libras et domino quinque libras. Si hoc factum fuerit de nocte, actor emendabit viro, qui in eadem domo manet, X libras et domino X libras. Qui vero in ipsa dominoa de die in tali facto lesus fuerit, accipiet emendam duplicem. Si vero de nocte factum fuerit, quadruplicem emendam accipiet lesus. Coadiutores invasionis quotquot sint, quilibet emendabit domino et illi cui domum invaserunt sicut et actor. Et hec fiant accepta veritate per scabinos et fidedignos. Quicunque alicui cum duobus vel pluribus insidias fecerit et inde convictus fuerit, quidquid mali sive tedii in hoc casu illi accideret, emendabit ei quadrupliciter et domino X libras. Ille cuius domus invasa fuerit et ille super quem facte sunt insidie, quidquid cum suis coadiutoribus pro sua defensione, id est noetwere, fecerint, pro nichilo reputabitur. Volumus etiam ut testes de omnibus articulis iurent et manifeste eorum testimonium proferant, et scabini infra tres dies dominicales sine protractione aliqua vel quamlibet auditam veritatem aperte discutiant iuratorum.

(11) Van dieften, XI. Qui furatus fuerit inter quinque solidos et sex denarios amittet aurem. Ultra quinque solidos reus est mortis. Qui furem insecutus fuerit pro furto clamando auxilium petierit, qui ad eius auxilium non venerit, dabit domino X solidos vel iuramento excusabit se illud non audisse. Fur captus ducetur ad virscharniam et ibi expectabit iudicium scabinorum, et si convictus fuerit de furto eorum iudicio, a ministro nostro suspendatur vel nos apponemus dominium. Qui alii furtum imputaverit de XX solidos vel infra et ilium convincere non poterit iudicio scabinorum, emendabit ei XX solidos et domino tantum, si supra XX solidos emendabit ei quinque libras et domino quinque libras.

Qui turbones ablatas alii imputaverit et illum convincere potent iudicio scabinorum, convictus emendabit ei quadrupliciter et domino X solidos. Si vero illum convincere non potent, emendabit illi, cui furtum imputavit, duos solidos et domino tantum. Si quis furem ceperit, debet illum ducere ad domum preconis et ibidem expectabit iudicium scabinorum, et per hoc, qui furem ceperat, erit quitus.

(12) Van verboden wapene, XII. Qui arma irrationabilia super se portaverit, scilicet ferreum priem vel clavam cortoisam, et inde convictus fuerit, debet domino quinque solidos.

Qui canipulum super se portaverit in loco predicto, debet domino X solidos. Qui canipulum super aliquem traxerit, emendabit ei X solidos et domino X solidos. Si quis aliquem canipulo vulneraverit, emendabit leso quadrupliciter secundum koram et domino X libras vel manum amittet. Qui extraxerit gladium cum iracundia super aliquem, debet ei X solidos et domino tantum.(13) Van crachte, XIII. Qui mulierem vi oppresserit vel homicidium vel moerdaet fecerit, caput amittet, et si forefactor evaserit, omnia bona sua erunt in gratia domini, que dominus et uxor forefactoris dimidiabunt. Et homicida non potest reconciliari erga dominum, nisi prius fuerit reconciliatus cum parentibus occisi. Si quis fecerit moerbrant, caput amittet si deprehensus fuerit. Si autem effugerit, bannietur extra terram et emenda simplex fiet illi, cui moerbrant factum fuerit, de bonis forefactoris et residuum erit domini salvis bonis uxoris sue legitime.

(14) Van vrede te wedersegghene, XIIII. Si quis domino vel alicui loco sui vel sacerdoti predicte ville vel scabino cuicunque treugas contradixerit et inde convictus fuerit per duos scabinos vel saltem per tres vicinos heredatos, debet domino tres libras tociens quociens requisitus fuerit nolens dare. Et si petenti respondere de hoc noluerit, probabitur contradixisse. Et si quis loco domini vel ipse dominus auxilio indigeat ad ipsum tenendum, vocabit auxilium si velit; et si quis vocatus ad auxilium suum non venerit, emendabit domino X solidos. Si autem ratione consanguinitatis vel uxoris sue dimiserit, emendabit domino XX solidos. Si quis aliquem infra koram occiderit et evaserit, parentes ipsius parentibus occisi facient reconciliationem cum X libris, et iurabunt quod eidem forefactori consilio vel auxilio non assistent donec cum parentibus occisi fuerit reconciliatus, et qualibet pars de quatuor partibus occisoris poterit esse reconciliata, cum quarta parte X librarum, et hos denarios habebunt consanguinei occisi. Si quis pro forefacto suo, pro quo caput suum amittere deberet, sicut in carta continetur, inbannitus fuerit et vustballingus factus, ipse si captus fuerit caput amittet, nisi de voluntate nostra evaderet. Et si quis pro forefacto maiori vel minori inbannitum et vustballingum factum in hospitio suo receperit et inde convictus fuerit per iudicium scabinorum, debet domino tres libras.

(15) Van watergange, XV. Dominus vel aliquis loco sui precipiet die dominico coram scabinis pontes, fossa, aqueductus, vias et aggerem infra diem competentem perfici, si scabinis visum fuerit expedire. Quod si factum non fuerit ab hominibus, dominus illud opus consilio scabinorum rationabiliter faciet perfici, et tunc recipiet custus suos coram scabinis dupliciter. Si vero aliquis contumax custus suos cum vicinis suis non solverit, dominus solvet pro eo et recipiet cum emenda duplici.

(16) Si quis furtum per lumen diei et testimonio duorum virorum eius vicinorum emerit, et inde clamator illius rei iuramento suo et duorum virorum eius vicinorum quod res sua sit affirmare voluerit, rem suam rehabebit sine renunciatione aliqua, et emptor contra dominum nichil forefecerit.

(17) Si quis ex forefacto suo fideiussorem dare non potent, in custodia domini teneatur infra koram predictam, quousque homini leso et domino satisfecerit. Si autem latenter effugerit et iuri stare noluerit, inbanniatur secundum iudicium scabinorum.

(18) Quicunque manens extra villam et veniens in villam et forefecerit ibidem nolens stare iuri, sed vi volens evadere, sculteto presente vel absente, omnes qui dictum forefactorem tenuerint vel resisterint ad ipsum tenendum, contra dominum nichil forefecerunt.

(19) Van weeskinderen, XVI. Si aliquis infans orphanus fuerit, propinquiores facient ilium manere cum quocumque velint secundum quod ipsis visum fuerit expedire ad utilitatem orphani. Sed si in hoc discordaverint, maneat cum quocunque domino visum fuerit expedire per dictum scabinorum, salvis bonis orphani.

(20) Si pater vel mater filium vel filiam nuptiis tradiderit et sine herede discesserit, omnis hereditas sua ad patrem vel ad matrem redibit. Uxor autem marito defuncto dimidiabit contra heredes mariti sui omnia bona tam mobilia quam immobilia, et econverso maritus uxore defuncta.

(21) Quilibet potest edificare quicunque vult super terram suam, preter molendinum et firmam.

(22) Van stommen saken, XVII. Quidquid homo sibi subditum habeat, quod mutum sit, nisi infamatum fuerit, si aliquem vel aliquam leserit, tunc si velit potest negare et perdet mutum illud, sed si sibi attraxerit emendabit ut in kora continetur.

(23) Nemo potest convinci de aliquo forefacto, nisi iudicium trium scabinorum vel plurium.

(24) Dominus faciet septem scabinos de hominibus eiusdem ville, quoscumque elegerit fidedignos infra Nativitatem Domini et Epiphaniam, et tunc faciet illos iurare scabinatum per unum annum.

(25) Si quis manens extra villam, quicunque sit, veniens in villa eiusdem loci, debet ibi stare iuri coram iusticiario nostro cuilibet de ipso ibidem conquerenti. Si vero conquerens arrestatum convincere non potent modo debito, solvet ei suas expensas et dampnum suum

iudicio scabinorum. Si extraneus fuerit conquerens super extraneum, potest eum convincere de debitis iuramento trium virorum fidedignorum extraneorum.

(26) Si aliquis de predicta villa extra villam forefecerit et ibidem forefactum suum emendaverit, erga dominum quitus erit.

(27) Si quis scabinatum emerit et per tres scabinos inde convictus fuerit, emendabit domino X X solidos et ville XX solidos, et postea scabinus non erit infra decem annos.

(28) Si quis vinum vel medonem vel serviciam carius vendiderit quam preceptum fuerit, emendabit domino quinque solidos et ville quinque solidos.

(29) Similiter erit de illo, qui iniustam mensuram habuerit ante doleum.

(30) Quicunque in taberna alicuius aliquos sumptus fecerit et inde recesserit quod debitum suum hospiti non persolverit et reversus non fuerit sequenti die ante nonam ad persolvendum dictum debitum, ita si ab hospite monitus fuerit testimonio illorum, qui in dicta

taberna fuerunt, debet domino XVIII denarios et ville tantum.

(31) Nemo potest emere forefacta vel emendas eiusdem ville, sed nos colligi faciemus aliquem loco nostri, nisi gratis a nobis vel ab illo, cui committimus, remittantur.

(32) Si femina forefecerit, forefactum suum emendabit tamquam vir.

(33) Van vredabrake, XVIII. Quicunque treugas, quas largitus est, fregerit, privabitur vita et bonis, et si evasent, bannietur et ubicunque postea inventus fuerit, caput amittet. Quidquid tedii infra treugas accident, emendabitur quadrupliciter de bonis forefactis iuxta koram predictam.

(34) Quicunque alicuius bestias, pecudes vel animalia, cuiuscunque generis sint, leserit vel interfecerit, restituatur ei dampnum, cui intulerit, et erga dominum tantum forefecit quantum valet animal. Sed si negaverit, tunc per iudicium scabinorum lesio pecudis vel animalis cognoscetur, et si inde convictus fuerit, emendabit domino X solidos et illi, cui intulerit dampnum, X solidos dampno prius restituo.

(35) Van scepene wedersegghen, XIX . Nemo potest scabinis contradicere, nisi cum superbia, et emendabit cuilibet scabino X solidos et domino tantum, sicut omnibus scabinis, et tunc scabini quod hoc per superbiam fecerit, suo affirmabunt iuramento.

(36) Hanc autem koram et libertatem, quicumque fuerit in nostro loco, debet iurare se observaturum fideliter, et debet facere scabinagium cuilibet indigenti et exigenti sine repulsa dilatione ad diem competentem per scabinos. Quod nisi ballivus noster non fecerit, scabini non debent sedere ad scabinagium donec conquirenti satisfactum fuerit per scabinos.

(37) Van vonnissen, XX. Quidquid kora non discernit et scabini dicte ville communi consilio pro iudicio dederint vel dixerint, ratum et firmum habeatur. Si vero non poterunt et super aliquo articulo hesitaverint et proborum consilio indigeant, ad nos in Berghen super Zomam, scilicet ad caput suum, propter consilium veniant, super expensas placitantium.

Et quidquid scabini ville nostre de Berghen pro consilio et iudicio sibi dederint vel dixerint, illud firmiter, dum moniti fuerint, pro iudicio deponant.

(38) Si aliquis voluerit stare iuri pro aliquo citato non comparente ad diem sibi prefixum, et satisfecerit per dictum scabinorum ille, qui citatus est, quitus erit a banno quantum ad illum diem.

(39) Van menken, XXI. Si quis alicui menbrum amputaverit, tale amittet, caput pro capite, manum pro manu, et sic de aliis menbris, nisi gratia domini indulgeatur, et tunc satisfaciet leso secundum dictum scabinorum, considerata qualitate et quantitate menbri amputati. Si quis aliquem affollaverit, debet domino quinque libras et homini affollato quinque libras, et tantum amplius leso quantum scabini decreverint secundum enormitatem affollationis. Qui alium occiderit, ut supradiximus, caput amittet. Et omnes qui occisori auxilium ad occisionem factum prestiterint, id est meinschepe, prestiterint, et inde convicti fuerint, quilibet eorum emendabit domino quinque libras et proximis parentibus occisi quinque libras.

(40) Nemo potest reconciliari nobiscum vel cum aliquo loco nostri posito de suo forefacto, nisi prius satisfactum fuerit conquerenti.

(41) Si quis scabinorum falsum iudicium dixerit et inde convictus fuerit emendabit domino quinque libras et ville quinque libras, et de cetero non potest esse scabinus nec super aliqua causa testimonium perhibere, nisi se manifeste correxerit.

(42) Van iaergedinge, XXII. Dominus in predicta villa tenebit quatuor placita annualia secundum consilium scabinorum, et tunc antecedenti dominica pronunciari faciet suum placitum quod in proxima sequenti dominica suum placitum ponere voluerit de aliquo predictorum quatuor. Et si prima die placitantes iudex non poterit expedire, expediat eos die proxima. Sciendum autem quod dominus, vel ille qui loco eius est, potest inchoare placitum suum quandocumque vult, tam in hyeme quam in estate, secundum quod scabinis videbitur expedire. Sed iudex non potest aliquem inbannire, nisi ter in virscharnia fuerit provocatus. (43) Van tsheeren cheyse, XXIII. Si quis censum domino ad terminum statutum non solverit, proinde solvet infra quindenam censum cum emenda duorum solidorum, et post quindenam censum duplum cum emenda. Et nemo perorabit bona sua pro censu suo. Et nisi dederit censum suum infra annum, perdet bona sua integraliter ad censum pertinentia.

(44) Quilibet vicinus potest placitare contra alium ad quindenam et non sepius. Nec iudex debet citare aliquem, nisi per nomen et cognomen suum, et dicere tenetur unicuique citato in citatione super qua causa citatio sit.

(45) Ubi lis acciderit, quicunque lanceam vel baculum vel gravam vel bifurcam vel arma aliqua istis similia portaverit, nec specialiter a domino monitus fuerit vel ab aliquo loco sui in auxilium eius, solvet domino quinque solidos. Si vero inde aliquem percusserit, emendabit leso iuxta koram et domino X solidos.

(46) Quicunque fecerit iniustum anevanch et inde convictus fuerit testimonio competenti, emendabit domino XXVII solidos.

(47) Qui autem foderit terram domini vel alterius cuiuscunque, perdet ea que ibidem foderit et emendabit domino XXVII solidos.

(48) Si quis vanch et wedervanch fecerit et inde convictus fuerit, solvet domino XXVII solidos.

(49) Census et legscat domino debent solvi pre omnibus debitis determinato tempore et statuto.

(50) Debitum vero certificatum coram scabinis debet solvi pre omni emenda, id est verboernisse. Qui primo certificatus fuerit super bonis aliquibus testimonio scabinorum, fiet illi prima solutio de eisdem. Sed si debitor pre inopia bona sua non poterit promovere, creditor conferat sibi competentes expensas secundum quod scabinis videatur expedire, et illas expensas recipiat cum primo debito certificato.

(51) Tres viri fidedigni manentes infra koram possunt convincere unum de debitis. Et duo viri fidedigni sive extranei sive manentes infra koram possunt convincere hominem de lite. Sed omnibus cognitionibus erit cognitio scabinorum preferenda.

(52) Quicunque debuerit alicui sal sive zel sive turbones, si habuerit illa, solvet ei integraliter. Si vero non habuerit, solvet ei simpliciter de bonis suis paratis.

(53) Si quis debet alicui paratos denarios ad diem solvendi statutum et non habuerit illos, iurabit se eos non habere et tunc solvet ei anderhalfscatte de suis bonis paratis.

(54) Quicunque arrastatur aliquis vel bona sua, inde fiet die tercia proxima sequenti iustitia scabinatus, et qui convictus fuerit, utrum arrastans sive arrastatus, solvet iudici duos solidos, de quibus scabini accipient medietatem. Et sic erit de omnibus panditionibus. Et de sex denariis iudex recipiet unam medietatem et scabini aliam.

(55) Quicunque iudex virscharniam suam debito modo inbannerit scabinis in scampno circumsedentibus et aliquis superveniens virscharniam verbis vel factis perturbaverit ipsam penitus diruendo, emendabit domino tres libras et cuilibet scabino presenti X solidos, et contra quem forefecerit in virscharnia quadrupliciter emendabit, sicuti kora continetur prenotata.

(56) Debitum quod coram scabinis merit certificatum, licet ipsi scabini interim deponantur, per annum et diem tamquam scabini valebunt cognoscere cuilibet indigenti.

(57) Quicunque alicui debitum imputaverit de quo habere non poterit noticiam sive cognitionem, in vanum laborat, nam ille cui imputaverit sola manu, si voluerit, ab illo penitus

se poterit excusare.

(58) Omnes manentes infra koram et zel receperint, dabunt de quolibet doleo pro omnibus expensis duos denarios.

(59) Quicunque alicui de moertbrant minas intulerit tribus viris audientibus fidedignis et inde convictus merit, in custodia domini teneatur firmiter et fiat de illo iuxta scabinorum consilium.

(60) Quicunque habuerit terram iuxta plateam predicte ville iacentem ociosam et planam, volumus ut domicilia construat super illam vel concedat alicui ibidem edificare volenti pro censu suo annali. Si autem recipere censum inde noluerit, nos pro ipso recipiemus et alias ei restituemus tantum de bonis nostris, quantum scabinis terra sua visa merit in valore.

(61) Insuper omnes, qui pertinent ad virscharniam de Steenbergen, debent esse in kora prenotata.

Et ut hec rata et firma permaneant apud posteros quam circa modernos, presens scriptum sigillorum nostrorum munimine duximus roborandum.

Datum anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo secundo, in vigilia beati Thome apostoli.

(62) Si quis vero infamatus merit de furto vel latrocinio et probatus merit, vitam amittet vel nos apponemus dominium.

Vertaald door Geertrui Van Synghel

Arnoud van Leuven, heer van het land van Breda, en zijn echtgenote Isabella, hebben vrijwillig en in het belang van hun land aan de inwoners van Steenbergen voor eeuwig een wet en keure verleend die in deze oorkonde omvat is. Deze keure zal beginnen in Spelreborch, strekt zich van daar uit tot Maremonde zoals verdeeld is tussen hen en de vrouwe van Mechelen, dan van Markemonde tot Westlake, van Westlake tot in Dankolfsberg, en van Dankolfsberg tot Spelreborch. En het hele zoutland dat daar rondom ligt, dat aan Arnoud en Isabella toebehoort, zal ten hoofde gaan in Steenbergen en zo zal het worden beslecht.

(1) Van daghene. Al wie over iets of iemand een klacht wil indienen, zal die klacht en zijn zaak te kennen geven aan de baljuw of zijn plaatsvervanger. En de rechter moet dan zelf of door zijn bode of gerechtsbode degene of degenen die de zaak aangaat, de eerstkomende zondag in de vierschaar van Steenbergen doen dagen voor het oordeel van de schepenen op een geschikte gerechtsdag in de daarop volgende week; dit met uitzondering van een gevecht, waarover vóór het verstrijken van de nacht moet geoordeeld worden, tenzij het opgehouden wordt omdat de heer dit wil of zijn plaatsvervanger en op advies van de schepenen. Voor de gedaagden en diegenen die voor het gerecht komen, zal eerst de vierschaar worden geopend. De gerechtsbode kan niemand oproepen om terecht te staan in de vierschaar voor de baljuw of zijn plaatsvervanger, tenzij ten minste twee schepenen de dagvaarding kennen, en de gedaagde moet een voorspreker vragen of voor zichzelf spreken, indien hij dat wil. Indien de gedaagde echter niet komt op de vastgestelde dag, dan zal de tegenpartij procederen om zijn schulden te verwerven met het oordeel van de schepenen. De klager of de gedaagde die niet verschijnt op het tijdstip van de daging, zal een boete van twee schelling aan de heer betalen. Indien beide verschijnen om elkaar voor het gerecht te dagen, zal de rechter voor hen uitspraak doen voor zes schelling, als het geding binnen twintig schelling is. En indien het over iets is dat hoger is dan dat bedrag, dan zal het gebeuren zoals in de keur staat. Indien een buitenstaander een klacht indient, moet zijn zaak behandeld worden volgens de gewoonte en wet van Steenbergen. Van de genoemde boetes kunnen alle gedaagden vrijgesteld worden, als zij een kennisgeving van de schepenen hebben dat zij ten tijde van de daging buitenslands zijn. Wie gedaagd wordt en niet naar zijn maning komt, moet worden geband volgens de gewoonte en wet van Steenbergen, tenzij dat een inwoner van Steenbergen hem onder zijn wettige eed verontschuldigt. Indien de klager echter zijn zaak binnen drie dagvaardingen niet aanhangig maakt, zal het niet langer gerechtvaardigd zijn voor hem over die zaak recht te doen, aangezien hij zijn tegenstander op een bedrieglijke wijze schijnt lastig te vallen, en hij zal zijn tegenstander drie schelling en zijn onkosten betalen, en aan de heer drie schelling.

(2) Van schulde, II. Indien iemand een schuld opeist, waarvan hij zegt een kennisgeving van de schepenen te hebben, dan moet de rechter de schepenen hierover manen om hun kennisgeving bekend te maken, en indien deze schuld door de schepenen wordt erkend, moet de baljuw binnen drie dagen aan de crediteur genoegdoening geven voor deze schuld uit de goederen van deze zaak, met penningen of met onderpanden. Indien de schuldenaar echter erfgoed zou hebben, dan zal de baljuw door de schepenen de crediteur genoegdoening geven uit dit erfgoed. En de rechter of bode zal in de vierschaar bekend maken dat de schuldenaar het erfgoed zal lossen binnen de eerstkomende drie rechtszittingen; anders zal de crediteur het erfgoed erfelijk bezitten. Indien echter de crediteur het onderpand naar zich zou toegetrokken hebben, dan moet de bode de eerstvolgende zondag aan de schuldenaar meedelen in de vierschaar in het bijzijn van tenminste twee schepenen dat hij het onderpand binnen twee weken kan terugkopen, of de crediteur voldoende schadeloos stellen binnen de genoemde termijn, anders zal hij hem hierover niet langer antwoorden.

(3) Van pandene, III. Van elke zaak die gepandt wordt nadat de klager schadeloos is gesteld, zal de heer over het restant twee schelling krijgen en de bode twee penning. En geen enkel pand moet weggehaald worden van de ontvangen plaats, tenzij eerst bij wet wordt getaxeerd voor degene die de panding heeft gedaan. En al wie dit zou durven doen, zal aan degene van wie hij het genomen heeft, tien schelling geven en aan de heer twintig, en hij zal het onderpand naar de verschuldigde plaats terugbrengen. De cijns van de heer moet worden gepand worden volgens de vastgestelde dag om te betalen, maar vooraleer gepand wordt, moet de bode aan degene of degenen die moeten betalen de voorafgaande zondag in zijn vierschaar bekend maken dat de cijns aan de heer op de vastgestelde dag moet worden betaald en dat bij het panden tenminste twee schepenen aanwezig moeten zijn met de rechter of zijn plaatsvervanger. En al wie gepand wordt, zal met dubbele panden aan de heer boete moeten doen.

(4) Van arfcoepe, IIII. Al wie zijn grond of erfgoed zou willen verkopen, moet door de bode in de vierschaar laten afkondigen dat deze grond of erfgoed zijn eigen verkoopbaar goed is, en hij zal dit doen op drie zondagen. Iedereen in de derde graad van vaders of moeders zijde, van degene van wie de grond of het erfgoed is, kunnen deze binnen de derde afkondiging kopen; zo niet, dan kan hij het verkopen aan wie het maar wil kopen en moet hij een wettige schenking doen in bijzijn van Arnoud en Isabella of van hun rechter en tenminste drie schepenen. Dan zal elke schepen twee penning voor de kennisgeving en de bode twee penning voor zijn bekendmaking. Arnoud en Isabella staan de genoemde personen toe geschikte wegen en waterwegen over hun land te hebben zoals de schepenen en de mannen van Steenbergen beter en nuttig lijkt.

(5) Van scuttinge, V. Al wie beesten, schapen en dieren van een ander op zijn land vindt die hem schade berokkenen, kan die bij hem houden, dat is ‘scutten’, en moet de eigenaar van de dieren, na controle van de schade een onderpand geven of een borg die binnen acht dagen zal zweren hoeveel schade is aangericht indien dat door de klager van hem wordt gevraagd, en hierom moet hij de geschutte dieren weghalen. Indien hij niet gevraagd wordt door de klager om dit te doen binnen de gestelde termijn, dan zal hij vrij zijn met zijn eed en zijn onderpand terugkrijgen zonder enige schade. Indien echter iemand het onderpand of de borg voor zijn schut niet wil aanvaarden, zoals hiervoor gezegd is, en dat aangetoond is met het getuigenis van twee waardige mannen, dan zal hij aan de man van wie de schut is, drie schelling en aan de heer drie schelling betalen. Dan moet de bode borg zijn voor deze schut, indien hij daar om gevraagd wordt. Al wie echter gewelddadig en frauduleus zijn schut wegleidt vooraleer de schade hersteld is zoals gezegd is, en dit aangetoond is door de waarheid die door de schepenen aanvaard is, zal aan degene bij wie het schut weggeleid is, twintig schelling betalen en aan de heer twintig schelling, en toch hij zal de schade vergoede bij wie het schut weggeleid is. Indien degene die zijn schut weggeleid heeft voor genoegdoening minder dan twaalf jaar is, zal hij niets betalen.

(6) Van dorps oerbaren, VI. Wanneer er ook maar een gemeenschappelijk nut of een zaak zal zijn die de gemeenschap aangaat, dan zal dat moeten gebeuren met het algemeen oordeel van de heer, de schepenen en de goede mannen van Steenbergen. De schepenen kunnen echter, met de oudste en meest rechtschapen mannen van Steenbergen, een boete uitvaardigen in handelszaken en levensmiddelen, zoals het hun goed lijkt voor Steenbergen. En hieraan zullen Arnoud en Isabella of hun plaatsvervangers hun goedkeuring verlenen telkens wanneer zij daarom worden gevraagd.

(7) Van dorps vryheden, VII. Arnoud en Isabella zullen de mannen van Steenbergen vrijstellen van elke belasting, heffing en last, tenzij ze verkeerd doen in woorden of daden en tenzij het nodig is voor een gemeenschappelijke expeditie van het land, zoals de mannen van Bergen op Zoom Arnoud en Isabella dienen in verhouding tot de hoeveelheid van hun goederen en mannen. Alle mensen die verblijven en zullen verblijven binnen de omschreven grenzen, zullen noch door Arnoud en Isabella noch door hun plaatsvervanger naar een andere plaats of in Breda of elders kunnen worden gedaagd voor enige boete of misdaad, groot of klein, of iets anders dat onder de rechtspraak van Arnoud en Isabella valt, tenzij enkel en alleen in Steenbergen zelf en in bijzijn van Arnoud en Isabella of iemand anders, die zij in hun plaats zullen aanstellen, tenzij dat ze andere afspraken hebben gemaakt binnen de vrijheden van Arnoud en Isabella in bijzijn van schepenen. Arnoud en Isabella willen, op de plaats waar ze deze zaken beloofd hebben, uitvoeren. Waar ook binnen de genoemde vrijheden van Arnoud en Isabella de genoemde mannen de beloften van het contract uitgevoerd hebben, daar zal dezelfde rechtspraak aan hen gedaan worden en omgekeerd.

(8) Van vechtlike, VIII. Al wie tegen een ander gezegd heeft dat hij liegt, zal aan hem drie schelling en aan de heer drie schelling betalen. Al wie een ander heeft vervloekt, dit is ‘gotsatte’, zal aan hem drie schelling en aan de heer drie schelling betalen. Wie een ander te lijf gegaan is of aan zijn haren getrokken heeft zonder bloedverlies, zal aan hem vijf schelling betalen en aan de heer evenveel. Indien degene die geslagen wordt of aan zijn haren getrokken op de grond valt, zal de aanvaller aan het slachtoffer tien schelling geven en aan de heer tien schellling. Al wie in het gevecht tot bloedens toe verwond is, zal zijn bloedige verwonding de dag waarop het is gebeurd, laten zien aan tenminste twee schepenen; en indien het ’s-nachts zou gebeuren, zal hij het diezelfde nacht tonen aan twee schepenen of tenminste aan drie geloofwaardige buren, dan kan hij drie bloedige verwondingen verdienen en niet meer met de eed van drie eerbiedwaardige mannen over hetgeen bewezen was dat hij in dit gevecht was. De veroordeelde zal aan de gekwetste van elke bloedige verwonding vijf schelling geven en aan de heer voor het totale gevecht tien schelling. Indien echter de gekwetste hem meer bloedige verwondingen zou willen ten laste leggen, dan kan hij zich met de eed van drie geloofwaardige mannen van de meerdere verontschuldigen. Indien hij echter hiervoor geen helpers heeft die met hem zweren, dan zal hij eerst zweren dat hij geen ouders of vrienden heeft binnen het schependom die hem zouden kunnen helpen bij deze zaken; daarna zal hij zoveel eden afleggen als mannen dat voor hem zouden hebben gedaan. Al wie iemand een vleeswond toegebracht heeft of meerdere, zal aan de gekwetste voor elke wond tien schelling betalen; en hoeveel wonden er ook toegebracht zijn, aan de heer slechts twintig schelling. Wie iemand een wond toegebracht heeft waaruit een of meerdere beenderen steken, die zal voor elke dergelijke wond aan de gekwetste 20 schelling geven en aan de heer 40 schelling. Indien de wond echter door het lichaam of het hoofd dringt, dit heet ‘dorghenghe’, zal hij vijf pond betalen en aan de heer evenveel. Al wie in de strijd een wond opgelopen heeft, kan een schadeloosstelling voor zijn wond verdienen van degene van wie bewezen is dat hij bij dit gevecht was als dader, door de eed van zes waardige mannen, als hij zijn wond zou tonen zoals van een bloedige verwonding eerder beschreven. Wie iemand in het water gegooid heeft en zelf op de grond is blijven staan, zal hem twintig schelling geven en de heer evenveel, en indien aan degene die in het water geworpen is groter gevaar door deze daad zou overkomen, dan zal de dader hem schadeloos stellen volgens de voorschreven keur.

(9) Van rove, IX. Al wie iets gestolen heeft van twintig schelling of minder en daarvoor veroordeeld is door het gerecht, zal aan de beroofde het viervoudige geven en de heer evenveel. Wie echter iets gestolen heeft van meer dan twintig schelling en betrapt is, zal met zijn leven en goederen in de genade van de heer zijn, met uitzondering van de goederen van zijn wettige vrouw. Indien hij echter voortvluchtig zou zijn, dan moet hij verbannen worden uit het land, en aan de bestolene zal hij een viervoudige boete doen uit de goederen van de voortvluchtige en het meerdere zal in de genade van de heer zijn. Indien degene die bestolen wordt om hulp zou roepen, zullen allen die hem niet te hulp gekomen zijn aan de heer vijf schelling betalen, of zich door een eed verontschuldigen dat ze het niet gehoord hebben. Dat is bedoeld voor ieder die het hoort.

(10) Van huussoecken, X. Wie iemands huis met gesloten deuren overdag met geweld binnendringt, zal hem vijf pond betalen en de heer vijf pond. Indien dit ’s-nachts gebeurt, zal de dader aan de man die in het huis verblijft tien pond betalen en aan de heer tien pond. Wie in zijn huis overdag bij een dergelijke actie gewond raakt, zal een tweevoudige boete ontvangen. Indien dit echter ‘s-nachts gebeurt, zal de gewonde een viervoudige boete ontvangen. Al degene die helpen bij het binnendringen, hoeveel het er ook zijn, daarvan zal ieder evenveel als de binnendringer betalen aan de heer en aan degene wiens huis zij binnendringen. En dit zullen ze doen na aanvaarding van de waarheid door schepenen en betrouwbare personen. Al wie met twee of meer iemand belaagt en zijn schuld wordt bewezen, welk kwaad of narigheid daarbij ook voorkomt, die zal de belaagde viermaal vergoeden en aan de heer tien pond geven. Degene wiens huis wordt binnengedrongen en die wordt belaagd, al wat hij doet met zijn helpers voor zijn verdediging, dit is ‘noetwere’, zal hiervoor niets aangerekend worden. Arnoud en Isabella willen ook dat de getuigen over alle artikelen zweren en duidelijk hun getuigenis naar voren brengen en de schepenen binnen drie zondagen zonder enig uitstel elke waarheid die ze gehoord hebben van de zweerders duidelijk onderzoeken.

(11) Van dieften, XI. Wie een diefstal pleegt tussen vijf schelling en zes penning, zal zijn oor verliezen. Op diefstal boven vijf schelling staat de doodstraf. Wie een dief achtervolgt en om hulp roept, degene die niet ter hulp schiet, die zal aan de heer tien schelling geven of zich onder ede excuseren dat hij het niet gehoord heeft. Een gevangen dief zal tot de vierschaar geleid worden en daar het oordeel van de schepenen afwachten. Indien hij schuldig bevonden wordt aan diefstal volgens hun oordeel, zal hij opgehangen worden door de dienaar van Arnoud en Isabella of zij plaatsen hem onder hun rechtsmacht. Wie een ander beschuldigt van diefstal van twintig schelling of minder en dit niet kan bewijzen met een schepenvonnis, zal hem twintig schelling betalen en de heer evenveel; indien het meer dan twintig schelling is, dan zal hij hem vijf pond betalen en de heer ook vijf. Wie iemand weggehaalde turven ten laste legt en dit met een schepenoordeel kan bewijzen, dan zal de veroordeelde hem het viervoudige geven en aan de heer tien schelling. Indien zij dit echter niet kunnen bewijzen, dan zal aan degene die van diefstal beschuldigd wordt, twee schellingen worden gegeven en aan de heer hetzelfde. Indien iemand een dief vangt, zal hij hem naar het huis van de bode brengen en daar het oordeel van de schepenen afwachten, en hierdoor zal degene die de dief gevangen heeft, vrijgesteld zijn.

(12) Van verboden wapene, XII. Wie ten onrechte wapens zou dragen, zoals een ijzeren priem of een knuppel, en daarvoor veroordeeld wordt, moet aan de heer vijf schelling geven. Wie in de voornoemde plaats een mes zou dragen, moet aan de heer tien schelling geven. Wie een mes zou trekken naar iemand, zal hem een boete van tien schelling geven en aan de heer tien schellling. Indien iemand een persoon met een mes zou verwonden, zal hij de gekwetste het viervoudige vergoeden volgens de keur en aan de heer tien pond of zijn hand zal afgehakt worden. Wie in woede een zwaard trekt naar iemand, moet hem tien schelling geven en aan de heer hetzelfde.

(13) Van crachte, XIII. Wie een vrouw verkracht of manslag of een moord zou begaan hebben, zal zijn hoofd verliezen, en indien de dader ontsnapt, zullen al zijn goederen in de genade van de heer zijn, die deze zal verdelen met de vrouw van de dader. En manslag kan niet verzoend worden jegens de heer, tenzij hij eerst verzoend is met de ouders van de gedode. Indien iemand een moordbrand zou gedaan hebben, zal hij zijn hoofd verliezen als hij gevangen wordt. Indien hij zou gevlucht zijn, zal hij buitenlands verbannen worden en zal hetzelfde vergoed worden aan degene bij wie de moordbrand is gebeurd uit de goederen van de dader, en het overige zal voor de heer zijn, met uitzondering van de goederen van zijn wettige vrouw.

(14) Van vrede te wedersegghene, XIIII. Indien iemand zich zou verzetten tegen een bestand van de heer of zijn plaatsvervanger of van de priester van Steenbergen of van de schepenen en is dit bewezen met twee schepenen of tenminste met drie erfelijk recht bezittende geburen, dan moet hij aan de heer drie pond geven telkens hij daarom gevraagd wordt en het niet wil geven. En indien degene aan wie het gevraagd wordt, hierop niet wil antwoorden, dan is dit bewezen als verzet. En indien de plaatsvervanger van de heer of de heer zelf hulp nodig heeft om hem vast te houden, zal hij hulp vragen indien hij dat wil; en indien degene die ter hulp geroepen wordt, niet zou komen, zal deze aan de heer tien schelling boete betalen. Indien echter hij echter door bloedverwantschap of zwagerschap vrijgesteld is, zal hij aan de heer twintig schelling boete betalen. Indien iemand iemand binnen de keur iemand doodt en ontsnapt, zullen zijn ouders zich met de ouders van de dode verzoenen met tien pond en zij zullen zweren dat zij de dader niet met raad en hulp zullen bijstaan totdat de verzoening met de ouders van de dode heeft plaats gevonden; en elk vierdeel van de moordenaar zal zich mogen verzoenen met een vierdeel van tien pond en de bloedverwanten van de dode zullen deze penningen hebben. Indien iemand voor zijn misdaad, waarvoor zijn hoofd moet afgehakt worden, zoals in de oorkonde staat, verbannen wordt en ‘woestballing’ gemaakt is, zal hij, indien hij gevangen wordt, onthoofd worden, tenzij hij daaraan ontsnapt bij wil van Arnoud en Isabella. En indien iemand aan degene die voor een kleine of grote misdaad verbannen wordt en woestballing gemaakt is, onderdak zou geven en daarvoor gevonnist is met het schepenoordeel, moet hij aan de heer drie pond betalen.

(15) Van watergange, XV. De heer of zijn plaatsvervanger zal op zondag gebieden in bijzijn van de schepenen om bruggen, grachten, kanalen, wegen en een dijk binnen een geschikte dag te maken, indien het de schepenen goed lijkt dit uit te voeren. Indien dit niet zou gebeuren door de mannen, zal de heer dit werk op advies van de schepenen op redelijke wijze doen voltooien en dan zal hij zijn kosten dubbel ontvangen in bijzijn van de schepenen. Indien echter een weerspannig iemand zijn kosten niet wil betalen met zijn buren, zal de heer voor hem betalen en hij zal het terug ontvangen met dubbele boete.

(16) Indien iemand gestolen goed zou kopen bij daglicht en met bewijs van twee van zijn buren, en de klager van deze zaak onder ede en met twee buren zou willen bewijzen dat deze zaken van hem zijn, dan zal hij zijn zaak terughebben zonder enige afstand, en de koper zal tegen de heer niets verbeuren.

(17) Indien iemand voor zijn boete geen borg kan zetten, zal hij in de bewaking van de heer worden gehouden binnen de keur totdat hij de gekwetste man en de heer voldaan zal hebben. Indien hij echter heimelijk zou wegvluchten en niet voor het recht zou willen staan, zal hij verbannen worden volgens het oordeel van de schepenen.

(18) Al wie buiten Steenbergen verblijft en binnen Steenbergen komend een misdaad zou begaan en daar niet voor het recht zou willen staan, maar met geweld wil ontsnappen, in aan- of afwezigheid van de schout, dan zullen allen die de misdadiger zouden vasthouden of zich zouden te weerstellen om hem vast te houden, niets tegen de heer verbeuren.

(19) Van weeskinderen, XVI. Indien een kind wees zou zijn, zullen de naasten dit doen wonen waar ze ook maar willen zoals hen geschikt lijkt voor het kind. Maar indien ze hierin niet zouden overeenkomen, zal het kind wonen bij om het even wie het de heer bij schepenvonnis geschikt lijkt, behalve met de goederen van het weeskind.

(20) Indien een vader of moeder een zoon of dochter te huwelijk zou geven die zonder erfgenaam zou sterven, dan zal het hele erfgoed van de zoon of dochter naar de vader of moeder terugkeren. De echtgenote echter zal, na het overlijden van haar man, alle mobiele en immobiele goederen met de erfgenamen van de man delen, en omgekeerd de man bij het overlijden van zijn echtgenote.

(21) Al wie dat wil kan iets bouwen op zijn grond, behalve een molen en een versteviging.

(22) Van stommen saken, XVII. Wat een man onder zich heeft dat stom is, tenzij hij beschuldigdzou zijn, indien hij iets of iemand zou verwonden, dan kan hij, indien hij wil, dit negeren en dit stomme verliezen; maar indien hij het aan hem trekt, dan zal hij een boete betalen zoals in de keur staat.

(23) Niemand kan de schuld bewijzen van een misdaad, tenzij het oordeel van drie schepenen of meer.

(24) De heer zal zeven schepenen aanstellen uit de mannen van Steenbergen, wie hij ook maar zou kiezen als geloofwaardige lieden tussen Kerstmis en 6 januari, en dan zal hij hen het schependom doen zweren voor een jaar.

(25) Indien iemand buiten Steenbergen is, wie het dan ook is, en binnen Steenbergen komt, die zal voor het recht staan voor onze rechter voor ieder die daar over hem klaagt. Indien de klager echter de schuld van de gearresteerde niet op gepaste wijze zal kunnen aantonen, dan zal hij hem zijn kosten en de schade vergoeden volgens het schepenvonnis. Indien een vreemde een klacht zou indienen over een vreemde, dan kan hij zijn schuld aantonen met de eed van drie vreemde geloofwaardige lieden.

(26) Indien iemand uit Steenbergen buiten Steenbergen een misdaad zou begaan en daar boete zou doen voor zijn misdaad, dan zal de heer voldaan zijn.

(27) Indien iemand het schependom zou kopen en dit door drie schepenen aangetoond is, zal hij de heer een boete van tien schelling betalen en aan Steenbergen twintig schelling, en daarna zal hij gedurende tien jaar geen schepen zijn.

(28) Indien iemand wijn, mede of bier duurder zou verkopen dan voorschreven is, zal hij aan de heer een boete van vijf schelling geven en aan Steenbergen vijf schelling.

(29) Hetzelfde zal gelden voor degene die een onjuiste maat zou hanteren voor het vat.

(30) Al wie in een taverne van een ander kosten zou maken en daar zou weggaan zonder zijn schuld aan de waard te betalen en de volgende dag niet zou teruggekeerd zijn voor de noen om zijn schuld te betalen, indien hij door de waard gemaand wordt met getuigenis van degenen die in de taverne aanwezig waren, moet hij aan de heer 18 penning betalen en aan Steenbergen evenveel.

(31) Niemand kan de boeten of schulden van Steenbergen kopen, maar Arnoud en Isabella zullen ze door iemand in hun plaats doen innen, tenzij ze door hen worden kwijtgescholden of door iemand, aan wie ze dit opgedragen hebben.

(32) Indien een vrouw een misdaad zou begaan, zal deze misdaad beboet worden als die van een man.

(33) Van vredabrake, XVIII. Al wie een bestand, dat geschonken is, zou verbreken, zal beroofd worden van zijn leven en goederen, en indien ze ontsnappen, zal hij verbannen worden en waar hij ook later gevonden zal worden, zal hij onthoofd worden. En elke narigheid die binnen het bestand voorkomt, zal viervoudig beboet worden uit de goederen van de dader volgens de keur.

(34) Al wie beesten, schapen of dieren van een ander, van welke soort ze ook zijn, zou verwonden of doden, zal de schade vergoeden aan wie die hij ze toegebracht zou hebben, en jegens de heer zoveel als het dier waard is. Maar indien hij zou ontkennen, dan zal bij schepenvonnis de kwetsuur van het schaap of het dier worden vastgesteld, en indien zijn schuld aangetoond is, zal hij aan de heer een boete van tien schelling geven en aan degene die hij schade berokkend heeft, eerst tien schelling.

(35) Van scepene wedersegghen, XIX. Niemand kan de schepenen tegenspreken, tenzij met trots, en hij zal elke schepen een boete van tien schelling betalen en aan de heer evenveel, zoals aan alle schepenen, en dan zullen de schepenen dit met hun eed bevestigen, wat met trots zou gedaan zijn.

(36) Al wie in onze plaats zal zijn, moet zweren dat hij deze keur en vrijheid trouw na zal leven en hij moet schepenrechtspraak doen voor ieder die het vraagt en eist, zonder enig uitstel op een geschikte dag door de schepenen. En als onze baljuw het niet doet, zullen de schepenen niet op de schepenrechtspraak zetelen totdat aan de klager voldaan is door de schepenen.

(37) Van vonnissen, XX. Al wat niet in de keur staat en wat de schepenen van Steenbergen met algemeen oordeel voor recht zouden geven en uitspreken, zal geldig en van kracht zijn. Indien zij dit echter niet kunnen en over enig artikel zouden twijfelen en nood hebben aan het oordeel van rechtschapen mannen, dan zullen zij naar Arnoud en Isabella in Bergen op Zoom komen, namelijk te hoofde, omwille van raad, op kosten van degene die het geding aangaat. En al hetgene de schepenen van Bergen op Zoom als raad en oordeel zouden geven en zeggen, zullen de schepenen van Steenbergen altijd stevig, wanneer zij gemaand worden, als oordeel neerleggen.

(38) Indien iemand voor het recht zou willen staan voor een gedaagde die niet verschijnt op de vastgestelde dag en genoeg zou gedaan zijn door de schepenen, dan zal hij, die gedaagd is, vrij zijn van boete als van die dag.

(39) Van menken, XXI. Indien iemand bij een ander een lichaamsdeel zou afslaan, zal hij hetzelfde verliezen, hoofd om hood, hand om hand, en zo voor de andere ledematen, tenzij hij de genade van de heer zou verkrijgen, en dan zal hij de gekwetste voldoen volgens het oordeel van de schepenen, rekening houdend met de kwantiteit en kwaliteit van het geamputeerde lichaamsdeel. Indien iemand een ander zou verminken, moet hij aan de heer vijf pond geven en aan de verminkte man ook vijf pond en zoveel meer aan de gekwetste als de schepenen beslissen in verhouding tot het monstrueuze van de verminking. Wie een ander zou doden, zoals Arnoud en Isabella eerder hebben gezegd, zal onthoofd worden. En allen die hulp bieden aan de moordenaar bij het voltrekken van de moord, dit heet ‘meinschepe’, en aanwezig zijn en wanneer dat bewezen is, elk van hen zal aan de heer een boete van vijf pond en aan de naaste familieleden van de dode vijf pond geven.

(40) Niemand kan zich met Arnoud van Leuven en Isabella of hun plaatsvervanger over zijn misdaad verzoenen, tenzij er eerst voldaan zal zijn aan de klager.

(41) Indien iemand van de schepenen een vals vonnis zou uitspreken en dat wordt bewezen, dan zal hij aan de heer een boete van vijf pond en aan Steenbergen vijf pond geven, en verder kan hij geen schepen meer zijn noch over enige zaak een getuigenis afleggen, tenzij hij zich openlijk betert.

(42) Van iaergedinge, XXII. Arnoud van Leuven zal in Steenbergen vier jaargedingen houden volgens het oordeel van de schepenen, en zal dan de zondag daaraan voorafgaand zijn geding doen afkondigen dat hij de volgende zondag zijn geding zou willen plaatsen van elk van de vier jaargedingen. En indien de rechter de eerste dag de gedingen niet zou kunnen afhandelen, zal hij die de volgende dag afhandelen. Het is te weten dat Arnoud van Leuven of zijn plaatsvervanger zijn geding kan beginnen wanneer hij ook maar wil, zowel in de winter als in de zomer, zoals de schepenen goed lijkt. Maar de rechter kan niemand inbannen, tenzij hij driemaal in de vierschaar gedaagd is.

(43) Van tsheeren cheyse, XXIII. Indien iemand de herencijns op de vastgestelde dag niet zou hebben betaald, zal hij die binnen veertien dagen betalen met een boete van twee schelling en na veertien dagen de dubbele cijns met de boete. En niemand zal zijn goederen in waarde verminderen voor zijn cijns. En tenzij hij zijn cijns zou gegeven hebben binnen een jaar, zal hij al zijn goederen geheel verliezen voor de betreffende cijns.

(44) Elke buurman kan tegen iemand anders een rechtszaak voeren binnen veertien dagen en niet langer. De rechter zal niemand dagen, tenzij bij zijn naam en toenaam en hij is gehouden aan elke gedaagde in het geding te zeggen over welke zaak het geding is.

(45) Waar een gevecht zou plaats gevonden hebben, al wie een lans of stok of iets zwaarsb of een tweevork of een gelijkaardig wapen zou dragen, en niet speciaal door de heer of zijn plaatsvervanger zou gemaand zijn om ter hulp te komen, zal aan de heer vijf schelling betalen. Indien hij daar echter iemand zou geslagen hebben, zal hij de gekwetste volgens de keur vergoeden en aan de heer een boete van tien schelling geven.

(46) Al wie iets wederrechtelijk in bezit zou nemen en dat zou bewezen zijn met een deugdelijk bewijs, zal aan de heer een boete van 27 schelling betalen.

(47) Wie echter grond van de heer of van om het even wie anders zou uitgraven, zal deze verliezen en aan de heer een boete van 27 schelling betalen.

(48) Indien iemand vang en wedervang zou doen en dat zou bewezen zijn, zal hij aan de heer 27 schellling betalen.

(49) De cijns en legschat moet aan de heer betaald worden voor alle schulden na vaststelling van tijd en bepaling.

(50) De schuld die verzekerd is voor de schepenen moet betaald worden vóór elke boete, dit is ‘verboernisse’. Wie eerst verzekerd zou zijn over goederen met getuigenis van schepenen, zal aan hem de eerste betaling daaruit doen. Maar als de schuldenaar door gebrek zijn goederen niet kan naar voren brengen, dan zal de crediteur hem de geschikte kosten geven die volgens de schepenen mogelijk zijn en deze kosten zal hij terug ontvangen met de eerste verzekerde schuld.

(51) Drie waardige mannen verblijvend binnen de keur kunnen iemands schulden bewijzen. En twee waardige mannen, hetzij buitenstaanders hetzij mensen die verblijven binnen de keur, kunnen een man bewijzen van strijd. Maar de kennisname van de schepen is te verkiezen boven alle kennisnamen.

(52) Al wie een ander zout, zel of turf verschuldigd zou zijn, indien hij dit heeft, moet het hem integraal voldoen. Indien hij het echter niet zou hebben, zal hij hem enkelvoudig voldoen uit zijn parate goederen.

(53) Indien iemand aan een ander contante penningen moet betalen op een vastgestelde dag en hij zou deze niet hebben, dan zal hij zweren dat hij ze niet heeft en dan zal hij anderhalf keer betalen uit zijn parate goederen.

(54) Al wie gearresteerd wordt of zijn goederen, daarvan zal de schepenrechtspraak de eerstkomende derde dag gebeuren, en wie veroordeeld zou zijn, zowel de arresteerder als de gearresteerde, zal aan de rechter twee schelling betalen, waarvan de schepenen de helft zullen ontvangen. En zo zal het zijn voor alle pandingen. En van zes penningen zal de rechter de ene helft ontvangen en de schepenen de andere.

(55) Elke rechter zal zijn vierschaar op de verschuldigde wijze inbannen met de schepenen rondom zittend in de bank en ieder die in de vierschaar komend deze met woorden of daden zou verstoren en vernielen, zal aan de heer een boete van drie pond geven en aan elke aanwezige schepen tien schelling, en aan degene waartegen hij in de vierschaar een misdaad begaat, zal hij het viervoudige als boete betalen, zoals in de keur staat.

(56) Een schuld die voor schepenen verzekerd is, ook al worden deze schepenen tussentijds afgezet, mag om het even wie die het nodig heeft jaar en dag kennen zoals de schepenen.

(57) Al wie een schuld zou opleggen aan een ander waarvoor hij geen oorkonde of kennisgeving zou hebben, zal tevergeefs tewerk gaan, want degene aan wie hij de schuld oplegt, kan zich hiervan enkel met de hand, indien hij wil, helemaal vrijstellen.

(58) Al diegenen die binnen de keur verblijven en zel zouden ontvangen, zullen van elk vat voor alle kosten twee penning geven.

(59) Al wie iemand van moordbrand zou dreigen met drie waardige mannen die het gehoord hebben en die daarvoor veroordeeld is, zal stevig in de bewaking van de heer gehouden worden en hierover zal men doen volgens het oordeel van de schepenen.

(60) Al wie grond zou hebben bij de straat van Steenbergen, ledig en zonder begroeiing, daarvan willen Arnoud en Isabella dat men daarop huizen bouwt en aan een ander toestaat die daar wil bouwen voor zijn jaarcijns. Indien hij echter de cijns niet zou willen ontvangen, dan zullen Arnoud en Isabella die voor hem ontvangen en zoveel andere aan hem geven uit hun goederen als de schepenen denken dat zijn grond waard is.

(61) Bovendien zullen allen die behoren tot de vierschaar van Steenbergen, in de keur zijn.

Arnoud en Isabella bezegelen.

Gegeven in 1272.

(62) Indien echter iemand beschuldigd wordt van diefstal of moord en dit bewezen is, zal hij het leven verliezen of Arnoud en Isabella plaatsen hem onder hun rechtspraak.